Eterična ulja istorijat, priroda, sastav, dobijanje i podela
Eterična, esencijalna, etarska ulja ili esencije - visoko su koncentrovane smese velikog broja različitih organskih spojeva dobijenih iz određenih delova biljaka. Najčešće su to ugljovodonici, terpeni, benzenski derivati, alkoholi, aldehidi, esteri ali i mnogi drugi koji pojedino ulje čine specifičnim. Neka ulja mogu sadržati i do 250 različitih vrsta spojeva (npr. eterično ulje eukaliptusa).
Eterična ulja su lako isparljive tecnosti, većinom bezbojne, žućkaste ili tamnosmeđe, neke mogu imati vrlo karakteristične boje poput nemačke kamilice čije ulje je plave boje. Konzistencija većine eteričnih ulja slična je vodi ili alkoholu, ali neke mogu biti ljepljive i viskozne dok je recimo eterično ulje ruže gotovo kruto na sobnoj temperaturi. Iako su nazvana uljima, nijedno eterično ulje ne sadrži masti ni ulja.
Ime esencijalna i eterična ulja nazivi su temeljeni na srednjovjekovnom alhemijskom shvatanju njihovog dobijanja - destilacije - kao postupka razdvajanja eteričnog i esencijalnog od čvrstog i neesencijalnog uz pomoć vatre. Ovaj "alhemijski proces" izdvajanja "životne snage", "srži i biti" same biljke odražava se i u teoriji velikog i poznatog švajcarskog lekara Theophrastusa Bombastusa Paracelzusa von Hohenheima (1493-1541). On je smatrao da je posljednji mogući i najsublimiraniji ekstrakt, tzv. Quinta essentia (kvintesencija), ono što predstavlja delotvorni deo svakog leka i da je to cilj bilo kakve pripreme leka. Ta osnova sastojka u najkoncentrisanijem obliku povezivana je s eterom, petim elementom, duhovnim komponentom sastojaka. Pridev eterična kojim ih mi dajemo u svom jeziku pripisuje ovim zanosnim tecnostima misticne osobine.
Eterična ulja se dobijaju isključivo iz biljaka koje ih stvaraju u specijalizovanim tkivima. Iako većina tih spojeva od kojih su sačinjena eterična ulja ne ucestvuje direktno u primarnom metabolizmu biljke ustanovljeno je da su eterična ulja kao "sekundarni metaboliti" itekako važni za opstanak biljke. Biljke ih koriste za sledeće namjene: privlačenje insekata koji pomažu u oprašivanju, zaštita od mikroorganizama i bolesti, odbijanje grabljivaca, a najnovija istraživanja ispituju njihovu važnost u međusobnoj komunikaciji između samih biljaka.
Ex oriente lux - sa istoka svetlo- simbolički ova stara izreka govori o Istoku kao kolevki civilizacije. Na Istoku je započela i istorija eteričnih ulja. Proces destilacije začet je u starim civilizacijama Orijenta: Egipta, Indije i Persije, ipak, kao što je to slučaj u mnogim područjima,tek je na Zapadu taj proces doživeo svoj potpuni razvoj. Podaci o metodama i ciljevima tih prvih postupaka su zamagljeni i neodređeni. Iako su se u Antici koristile brojne mirisne pomasti dobivene uranjanjem mirisnih delova biljaka u ulja i masti, sve do srednjeg veka umeće destilacije bilo je korišceno isključivo za pripremu hidrolata (vodica) gde se je razdvajanje etericnog ulja na površini vjerovatno pre smatralo neželjenim nusproduktom nego nečim novim i upotrebljivim. Prvi autentični opis destilacije pravih eteričnih ulja pripisuje se katalonskom lekaru, Arnaldu de Villanova (1235-1311). Proces je nakon toga usavršen u Grasseu, današnjem središtu industrije parfema na jugu Francuske, Ipak, tek je u drugoj polovini 16 veka proizvodnja i upotreba eteričnih ulja postala raširena.
Danas poznajemo nekoliko načina dobijanja eteričnih ulja:
Destilacija - najčešći oblik dobijanja eteričnih ulja. Načelo metode se sastoji u tome da vodena para prolaskom kroz biljni materijal izvlači i prenosi komponente eteričnih ulja. Smesa se zatim hladi i kao rezultat dobijamo aromatičnu vodicu (hidrolat) na čijoj površini se skuplja eterično ulje. Hladno presovanje - koristi se najčešće za dobijanje eteričnih ulja iz kore citrusnog voća.
"Enfleurage" metoda ekstrakcije ulja - često se koristila u industriji parfema kako bi se izolovala eterična ulja i mirisi ruže i jasmina. Princip je da se biljni materijal uroni u biljnu ili životinjsku mast i ostavi da stoji. Mirisne supstance izdvajaju se zatim iz masti pomoću određenih rastvaraca.
Ekstrakcija pomoću hladnih rastvaraca - eterična ulja se ovom metodom ekstrakuju pomoću organskih rastvaraca
Ekstrakcija pomoću tecnog ugljen dioksida CO2- u ovoj metodi umesto vodene pare koristi se ugljen dioksid pod visokim pritiskom kako bi se izvukla eterična ulja.
Fitonički proces - najnovija metoda ekstrakcije eteričnih ulja upotrebom posebnih novih rastvaraca koji se nazivaju fitosoli
Metoda i tehnologija dobijanja ulja zavisi naravno o vrsti ulja ali i namjeni za koju se to ulje koristi. Sastav i kvalitet ulja može varirati u zavisnosti od podneblja i tla na kojem je rasla biljka kao i o genetičkom materijalu varijeteta biljke.
U današnje vreme prisutna su na tržištu i sinteticka, vestacka eterična ulja sastavljena mešanjem sinteticki dobijenih komponenti. Ipak, miris i delovanje prirodnog eteričnog ulja nije moguće u potpunosti reprodukovati. Naime, mnoge supstance koje doprinose celovitom učinku i mirisu prirodnih eteričnih ulja su prisutne u tragovima i nije ih moguće detektovati nikakvim analitičkim metodama. Takođe, sintetskim putem nije moguće dobiti potpuno čistu hemikaliju bez malog postotka neželjenih primesa koje prirodno eterično ulje nema, a koje onda iz istih razloga itekako utiču na miris i učinke.
Podela eteričnih ulja:
Da bismo se lakše snašli u tom bogatom svetu eteričnih ulja, možemo ih podeliti
u grupe, što ce nam olakšati razumevanje njihovog delovanja i osobina. To je
podela na tzv. GORNJU, SREDNJU i DONJU grupu eteričnih ulja.
GORNJA grupa sadrži ulja agruma (citrusna ulja) te eukaliptus. To su ulja visoke
frekvencije, reskog mirisa, vrlo isparljiva, koja prepoznajemo po tome što se
miris oseća odmah po otvaranju bočice. Izuzetno su antiseptička i najizrazitije
delovanje pokazuju na području glave: glavobolja, koncentracija, prehlade... Tu
pripadaju eterična ulja mandarine, limuna, pomorandže, bergamota, eukaliptusa...
SREDNJA grupa su ulja srednje frekvencije, čijem mirisu treba nešto više vremena
da stigne do naših nozdrva. Umereno su isparljiva, što znaci da ce u mirisnoj
lampi delovati nešto duže nego ulja gornje grupe. Po svome delovanju posebno su
namenjena srednjem delu tela: pluca, želudac, probavni organi. Umiruju ili
stimulišu probavu, smanjuju napetost u želucu, izuzetni su antiseptici za pluća
i bronhije... Toj grupi pripada većina mediteranskih eteričnih ulja: menta,
ruzmarin, žalfija, lavanda, melisa, čajevac, timijan. Ovde treba posebno
naglasiti sva cvetna ulja, kao pripadnike iste grupe, no sa posebnim
antistresnim i psihički stabilizirajućim delovanjem. To su ulja ruže, jasmina,
nerolija, ylang-ylanga, geranijuma....
DONJA grupa eteričnih ulja najsporije isparava, što znači da njihov miris
najsporije prodire u nozdrve, do naših mirisnih receptora. U mešavinama
eteričnih ulja ili mirisnim mešavinama koristi se kao "fiksativ" što znači da
usporava isparavanje drugih ulja iz viših grupa. Tu pripadaju mirisi dobijeni iz
drveća, kore, korena, bobica..
Najcešci su predstavnici: bor, jela, kleka, čempres, kedar, cimet, biber,
klinčic, djumbir, pačuli, sandal... Njihovo se delovanje ogleda u umanjenju
problema u donjem delu tela, npr. bolovi u ledjima i krstima, osetljiva bešika i
bubrezi, reproduktivni organi...
Ovu podelu treba imati na umu prilikom pripremanja mirisnih mešavina. Mešanje
ulja iz gornje grupe sa uljima iz donje grupe može da uspori njihovo
isparavanje. U mirisnoj mešavini treba uvek da postoji i mala količina ulja iz
srednje grupe jer ona povezuju ulja iz druge dve grupe.